Mười năm ngứa ngáy của máy tính thế giới

Trong suốt thế kỷ qua, nhân loại đã nhiều lần định nghĩa lại hình thức của máy tính. Từ những máy tính khổng lồ được sinh ra để điều hướng tên lửa vào giữa thế kỷ trước, đến máy tính cá nhân vào từng hộ gia đình, rồi đến điện thoại thông minh khiến máy tính nhét vào túi của mỗi người. Mỗi lần nhảy vọt về sức mạnh tính toán đều định hình lại cách con người kết nối với thế giới.

Năm 2013, Vitalik Buterin 19 tuổi đã lần đầu tiên nghiêm túc suy nghĩ: trong thế giới số, ai sẽ đảm bảo rằng các quy tắc không bị thay đổi tùy tiện? Khi chơi game, vì công ty game đã tùy tiện làm yếu đi kỹ năng của một nhân vật. Nếu có một "máy tính thế giới" không thuộc về bất kỳ công ty nào, không bị kiểm soát bởi một quyền lực đơn lẻ và bất kỳ ai cũng có thể sử dụng, liệu nó có thể trở thành điểm khởi đầu của hình thức tính toán tiếp theo?

Vào ngày 30 tháng 7 năm 2015, mạng chính Ethereum đã tự động khởi động tại một văn phòng nhỏ ở Berlin. Khoảnh khắc đó, ngọn lửa của máy tính thế giới đã được thắp sáng.

Điểm khởi đầu và lửa

Ethereum ban đầu có chưa đến một trăm nhà phát triển. Nó lần đầu tiên tích hợp hợp đồng thông minh vào blockchain, cung cấp một sân khấu đầy đủ khả năng Turing, khiến blockchain không còn chỉ là công cụ ghi chép, mà là một máy tính công cộng cấp thế giới có thể chạy chương trình.

Chiếc máy tính thế giới mới này đã nhanh chóng trải qua thử thách khắc nghiệt. Vào tháng 6 năm 2016, một sự cố an ninh nghiêm trọng đã xảy ra với tổ chức tự trị phi tập trung dựa trên Ethereum, khi các hacker đã lợi dụng lỗ hổng trong hợp đồng thông minh để cuỗm đi một khối tài sản lớn. Cộng đồng đã diễn ra cuộc thảo luận gay gắt về việc có nên "quay ngược lịch sử" hay không, cuối cùng đã chọn phân tách cứng để cứu lại tài sản, và từ đó đã hình thành một chuỗi khác.

Cơn sốt phát hành token từ năm 2017 đến 2018 đã đưa Ethereum lên đỉnh cao, khiến giá ETH một thời tăng vọt. Tuy nhiên, sự vỡ bong bóng sau đó đã khiến Ethereum rơi vào thung lũng, mạng lưới bị tắc nghẽn và phí giao dịch cao bị chỉ trích.

Để đối phó với các nút thắt về hiệu suất, cộng đồng Ethereum nghiên cứu giải pháp phân mảnh chuỗi trên, cố gắng tăng thông lượng bằng cách chia nhỏ tải xác minh nút. Đồng thời, các nhà phát triển cũng khám phá các hướng mở rộng ngoài chuỗi, từ các kênh trạng thái ban đầu, Plasma đến giải pháp Rollup nổi lên vào năm 2019. Rollup bằng cách đóng gói số lượng lớn giao dịch để gửi xác minh trên chuỗi chính, nâng cao đáng kể khả năng xử lý.

Sau đó, Ethereum dần dần hình thành "mạng chính an toàn, thực thi tầng hai" là lộ trình mở rộng, máy tính thế giới bắt đầu được phân tách thành các hệ thống hợp tác nhiều tầng.

Trong vài năm tiếp theo, tài chính phi tập trung bùng nổ trên Ethereum, các loại giao thức xuất hiện như nấm sau mưa; cơn sốt token không thể thay thế đã đưa nghệ thuật số lên dòng chính. Mặc dù sự thịnh vượng của mạng đi kèm với vấn đề phí giao dịch cao ngất, nhưng Ethereum đã bắt đầu phản hồi bằng cách cải tiến giao thức. Vào tháng 8 năm 2021, bản nâng cấp đã triển khai cơ chế đốt phí cơ bản, giảm áp lực lạm phát trong thời gian nhu cầu cao.

Vào ngày 15 tháng 9 năm 2022, Ethereum đã hoàn thành việc hợp nhất, hệ thống năng lượng đã chuyển từ chứng minh công việc tiêu tốn điện năng lớn sang chứng minh cổ phần, tiêu thụ năng lượng giảm 99%, tỷ lệ phát hành mới giảm 90%, các nhà nắm giữ ETH bắt đầu tham gia mạng lưới thông qua việc staking.

Dữ liệu của năm sau khi hợp nhất cho thấy lượng cung ròng của Ethereum đã giảm khoảng 300.000 ETH, so với cơ chế ban đầu tạo ra sự tương phản rõ rệt, đặc điểm giảm phát này đã củng cố kỳ vọng của thị trường về sự khan hiếm của ETH.

Trải qua những biến đổi này, đến cuối năm 2023, hiệu suất và cơ chế kinh tế của mạng chính Ethereum đã được cải thiện, nhưng cũng xuất hiện những thách thức mới. Để giảm chi phí và khuyến khích sự phát triển của Rollup, Ethereum đã thực hiện nâng cấp mới vào tháng 3 năm 2024, giới thiệu giao dịch "data blob" đặc biệt, dành cho Rollup nộp dữ liệu giao dịch hàng loạt. Do dữ liệu blob chỉ được lưu trữ tạm thời, chi phí thấp hơn nhiều so với dữ liệu gọi thông thường, do đó làm giảm đáng kể chi phí nộp dữ liệu của mạng lớp hai lên mạng chính.

Mười năm trôi qua, máy tính toàn cầu này đã từ lý tưởng trong sách trắng trở thành hạ tầng không thể thay thế trong thực tế.

Sương mù của tuổi trung niên

Bước vào năm 2024-2025, những khó khăn mà Ethereum phải đối mặt sẽ trở nên rõ ràng.

Hiệu ứng phân luồng mạng lớp hai rất rõ ràng

Đường hướng Rollup mà Ethereum đã nắm bắt trong những năm gần đây, trong khi giảm áp lực cho chuỗi chính, cũng khiến một lượng lớn giao dịch và giá trị nằm lại trên mạng lớp hai, không thể quay trở lại mạng chính. Có những phân tích ước tính rằng một số lớp hai hàng đầu của Ethereum đã "lấy đi" hàng trăm tỷ đô la giá trị thị trường của hệ sinh thái Ethereum.

Các giao dịch và ứng dụng vốn dĩ có thể diễn ra trên mạng chính đã chuyển sang L2 với chi phí thấp hơn, dẫn đến giảm doanh thu phí giao dịch và hoạt động trên chuỗi của mạng chính. Xu hướng này trở nên rõ ràng hơn sau bản nâng cấp gần đây, khi chi phí gửi dữ liệu lên mạng chính đã giảm mạnh cho Rollup, làm tăng sức hấp dẫn của L2 trong việc gánh vác giao dịch. Trong những năm gần đây, số giao dịch hàng ngày của một số Rollup đã nhiều lần ngang bằng hoặc thậm chí vượt qua chuỗi chính, xác thực hình ảnh "Ethereum đã thuê ngoài việc thực thi giao dịch".

Nói cách khác, các bộ phận của máy tính thế giới hoạt động hiệu quả bên ngoài, nhưng khả năng thu hút giá trị của máy chủ đã bị xói mòn.

Cạnh tranh giữa các chuỗi công khai bên ngoài ngày càng trở nên gay gắt.

Do bởi những hạn chế về hiệu suất và chi phí của Ethereum trong giai đoạn đầu, nhiều đối thủ đã cố gắng cung cấp các giải pháp thay thế nhanh hơn và rẻ hơn.

Một số chuỗi công khai tập trung vào khả năng xuyên suốt cao thu hút một lượng lớn nhà phát triển, nhiều dự án mới nổi chủ yếu được triển khai trên những chuỗi này; trong lĩnh vực stablecoin, một số chuỗi công khai nhờ vào lợi thế truyền tải gần như không có phí, đã tiếp nhận sự phát hành và chuyển nhượng khổng lồ của các stablecoin chính. Điều này có nghĩa là trong lĩnh vực quan trọng của stablecoin, Ethereum đã nhường lại vị thế thống trị.

Không chỉ vậy, các chuỗi công cộng khác cũng đã chia sẻ một phần lưu lượng trò chơi tài chính, giao dịch altcoin, v.v. Mặc dù Ethereum vẫn là hệ sinh thái có số lượng giao thức DeFi và giá trị khóa cao nhất, chiếm khoảng 56% hoạt động DeFi toàn ngành tính đến tháng 7 năm 2025, nhưng không thể phủ nhận rằng, dưới cấu trúc đa chuỗi, sức mạnh thống trị tương đối của Ethereum đã giảm so với thời kỳ đỉnh cao.

Những lo ngại về quản trị và an ninh

Sau khi chuyển sang cơ chế chứng minh quyền sở hữu, vấn đề tập trung hóa staking đã gây ra lo ngại trong cộng đồng. Theo quy định, việc tham gia xác thực mạng Ethereum yêu cầu một ngưỡng staking 32 ETH, điều này đã thúc đẩy các nhà đầu tư nhỏ lẻ tham gia thông qua các bể staking hoặc ủy quyền tại các sàn giao dịch, từ đó hình thành tình huống mà một số nhà cung cấp dịch vụ staking lớn chiếm ưu thế. Bể staking phi tập trung lớn nhất từng chiếm hơn 32% thị phần staking toàn mạng. Cộng đồng lo ngại rằng nếu bất kỳ thực thể đơn lẻ nào nắm giữ hơn 1/3 trọng số xác thực, điều này có thể ảnh hưởng đến sự đồng thuận của khối và thậm chí an ninh mạng.

Có người kêu gọi, nên hạn chế tỷ lệ phí giao dịch của một thực thể xác thực duy nhất, chẳng hạn như giữ dưới 15%. Tuy nhiên, trong cuộc bỏ phiếu quản trị trước đó, đề xuất về việc thiết lập giới hạn tự hạn chế đã bị bác bỏ với tỷ lệ lớn. Hiện tại, mạng lưới Ethereum có hơn 1,12 triệu người xác thực, tổng cộng hơn 36,11 triệu ETH tham gia staking, số ETH được stake chiếm 29,17% tổng cung. Vấn đề làm thế nào để thúc đẩy sự đa dạng hóa của các chủ thể tham gia staking mà không hy sinh an ninh mạng vẫn còn đang bỏ ngỏ.

Vai trò của quỹ bị tranh cãi

Trong nhiều năm qua, quỹ đã bị chỉ trích vì thiếu minh bạch trong việc tài trợ sinh thái và quản lý quỹ, cộng đồng thường xuyên nghi ngờ về việc họ bán vị thế ở đỉnh ETH mà không có giải thích công khai. Theo một số nhà phát triển sớm, "vô vi" của quỹ đã khiến cho sinh thái bị chia rẽ và câu chuyện trở nên hỗn loạn, hệ thống quản trị khó có thể hình thành hướng dẫn hiệu quả.

Trong khi đó, tiếng nói của các nhà lãnh đạo ý kiến dần dần mờ nhạt. Một số nhân vật cốt lõi vẫn có ảnh hưởng lớn nhưng rất ít khi đưa ra tuyên bố rõ ràng về hướng đi quan trọng. Họ chọn cách kiềm chế, tránh tác động đến tâm lý thị trường và cũng tránh can thiệp vào các tranh cãi về quản trị. Về lâu dài, sự kiềm chế này đã tạo ra một khoảng trống khác: cộng đồng thiếu sự đồng thuận, không ai muốn gánh vác trách nhiệm ra quyết định, nhiều đề xuất thiếu người thúc đẩy. Các cuộc thảo luận mở giảm bớt, các lộ trình kỹ thuật và chiến lược sinh thái ngày càng chuyển sang thảo luận kín.

Thiếu một người dẫn dắt rõ ràng, mặc dù máy tính thế giới vẫn hoạt động, nhưng lại thiếu cảm giác phương hướng để tiến về phía trước.

Sự trống rỗng của lớp ứng dụng và hiệu suất thị trường không như mong đợi

Nếu Ethereum muốn trở thành máy tính thế giới trên chuỗi, giá trị của nó không chỉ dừng lại ở việc cung cấp sức mạnh tính toán và bảo mật cơ sở, mà còn ở khả năng có thể tiếp nhận liên tục các ứng dụng mới, trải nghiệm mới, để các nhà phát triển và người dùng thấy rằng ranh giới của trí tưởng tượng đang được liên tục phá vỡ.

Nhưng sau mười năm, những ứng dụng thực sự được thị trường xác thực và thành công quy mô vẫn chỉ có tài chính phi tập trung và token không thể thay thế. Sau đó, tầng ứng dụng dường như đã im ắng.

Các lĩnh vực như mạng xã hội, trò chơi, danh tính và tổ chức tự trị phi tập trung từng được kỳ vọng cao nhưng đến nay vẫn chưa sản sinh ra sản phẩm hiện tượng nào có thể so sánh với DeFi và NFT.

Một số nền tảng xã hội Web3 đã từng nổi tiếng nhưng nhanh chóng giảm nhiệt, tỷ lệ giữ chân cực kỳ thấp; trò chơi trên chuỗi một thời từng gây nhiều tranh cãi nhưng phần lớn chỉ dừng lại ở thí nghiệm kinh tế token đơn giản, khó có thể bước vào dòng chính; danh tính phi tập trung và quản trị DAO vẫn chủ yếu dừng lại ở việc khám phá công nghệ và thí nghiệm quy mô nhỏ.

Dữ liệu trên chuỗi đã xác nhận sự thiếu hụt này. Vào tháng 7 năm 2025, số lượng ETH bị đốt hàng ngày trên mạng Ethereum đã một thời điểm giảm xuống dưới 50 đồng, liên tục lập mức thấp lịch sử, so với lượng đốt hàng ngày gần 1.000 đồng trong thời kỳ hưng phấn năm 2021 thì gần như không thể so sánh.

Số địa chỉ hoạt động trung bình 7 ngày trong cùng kỳ giảm xuống khoảng 566.000, thậm chí không đạt mức cao nhất kể từ tháng 3 năm 2024; số địa chỉ mới mỗi ngày khoảng 120.000, số giao dịch trên chuỗi hàng tháng ở mức khoảng 35-40 triệu giao dịch.

Đối với một mạng tự xưng là máy tính thế giới, điều này có nghĩa là thiếu đi ngọn lửa có thể thắp sáng một làn sóng ứng dụng quy mô lớn mới.

Ethereum sở hữu cộng đồng phát triển lớn nhất trong ngành, không thiếu hụt về nguồn lực kỹ thuật, nhưng đến nay vẫn chưa tìm ra ứng dụng sát thủ có thể thu hút hàng chục triệu người dùng mới, thay đổi thói quen sử dụng. Mười năm sau, cỗ máy này vẫn mạnh mẽ, nhưng vẫn đang tìm kiếm nhiệm vụ tiếp theo của mình.

Sự đình trệ ở tầng ứng dụng này cũng phản ánh vào hiệu suất thị trường. ETH đã gần chạm mức cao kỷ lục 4900 USD vào tháng 11 năm 2021, nhưng sau đó đã không thể vượt qua trong nhiều năm. Sự thúc đẩy từ các tín hiệu kỹ thuật là hạn chế, và xu hướng giá từ 2022 đến 2024 liên tục tụt lại phía sau so với các tài sản tiền điện tử chính khác. Đến năm 2025, các tài sản khác liên tục lập kỷ lục mới, trong khi giá ETH vẫn lơ lửng trên mức 3000 USD, tỷ lệ ETH/BTC vào tháng 4 thậm chí đã một lần giảm xuống dưới 0.02, lập mức thấp kỷ lục trong nhiều năm. ETH, từng được xem là nhiên liệu cho lĩnh vực hợp đồng thông minh, đang dần mất đi hiệu ứng tài sản trong thị trường.

Gần đây, việc phân bổ chiến lược của các công ty niêm yết và tổ chức đã mang lại một số hỗ trợ cho ETH. Một số công ty đã công khai tiết lộ chiến lược tài chính của họ, phát hành trái phiếu chuyển đổi, cổ phiếu ưu đãi, và các sản phẩm phát hành theo giá thị trường để tăng cường quỹ ETH. Khác với Bitcoin, ETH có thể mang lại lợi nhuận từ tầng giao thức thông qua việc staking và re-staking, trở thành tài sản số "có lãi suất" trong quỹ tài chính của các doanh nghiệp, đặc tính lợi nhuận tự nhiên này khiến nó có sức hút nhất định. Trong vài tuần, giá ETH đã phục hồi từ mức thấp lên trên 3600 đô la.

Tuy nhiên, cũng có phân tích chỉ ra rằng, đợt phục hồi này chủ yếu đến từ việc phân bổ chủ động của dòng tiền, và bản thân hệ sinh thái trên chuỗi không xuất hiện sự tăng vọt đáng kể, sự phục hồi giá không đi kèm với sự đổi mới của các nhà phát triển và sự đổ vào của người dùng, mà giống như là một sự lựa chọn tạm thời khi dòng tiền trên thị trường tìm kiếm mục tiêu.

Sự tiến bộ của công nghệ và sự tham gia của các tổ chức không thể thay thế các ứng dụng thực sự có khả năng thay đổi thói quen của người dùng và giải phóng nhu cầu mới.

Mười năm sau, Ethereum vẫn cần trả lời câu hỏi ban đầu: Là một máy tính toàn cầu, nó thực sự cần chạy những loại chương trình nào để có thể một lần nữa thắp sáng trí tưởng tượng toàn cầu.

Con đường chưa hoàn thành, hướng đi cho thập kỷ tiếp theo

Đối mặt với thử thách giữa nội bộ và bên ngoài, Ethereum có thể thoát khỏi khủng hoảng hay không, phụ thuộc vào việc công nghệ và hệ sinh thái có thể mở ra không gian tăng trưởng mới hay không.

Công nghệ: Làm cho máy tính trên thế giới nhanh hơn và đồng nhất hơn

Cộng đồng đã vạch ra kế hoạch nâng cấp cho kỷ nguyên hậu hợp nhất.

Mục tiêu cốt lõi của giai đoạn tiếp theo là duy trì tính phi tập trung và độ ổn định của L1.